Người trẻ Việt Nam nh́n nhận về chiến tranh Việt Nam như thế nào?
Bài viết "How Young Vietnamese view the Vietnam War" của tác giả Elisabeth Rosen đăng trên báo The Atlantic nhân dịp kỷ niệm giải phóng Sài g̣n (30/4/2015)
Link gốc: http://www.theatlantic.com/internati...saigon/391769/
Đây là bản dịch trong bối cảnh kỷ niệm 70 năm quốc khánh 2/9/2015:
Người dịch: J
Hôm nay, ngày 30/4, cờ đỏ tràn ngập đường phố Hà Nội, thủ đô nước Việt Nam, đánh dấu 4 thập kỷ từ khi Chính phủ nam Việt Nam do Mỹ hậu thuẫn, đầu hàng quân Việt Cộng miền Bắc, chấm dứt cuộc chiến tranh Việt Nam. Nhưng hầu hết người Việt Nam c̣n quá trẻ để nhớ được cái ngày Sài g̣n sụp đổ vào năm 1975, mà bây giờ đang kỷ niệm ngày thống nhất ở Hà Nội. Gần 70% dân số ở độ tuổi dưới 40, 30/4 chỉ là ngày được nghỉ làm, hoặc nghỉ học.
"Ở tuổi em chẳng ai nói chuyện đó", Hien, sinh viên vừa tốt nghiệp đại học nói với tôi. "Giới trẻ bây giờ không quan tâm lắm về quá khứ, họ chỉ thích vui chơi."
40 năm sau khi hàng triệu người Việt chết trong chiến tranh, bên cạnh đó cũng có 58 ngàn người Mỹ chết, người dân địa phương mà tôi tiếp cận giữ rất ít ḷng thù hận với nước Mỹ. Trong 3 năm tôi ở Hà Nội, tôi chưa từng thấy một thái độ thù địch ǵ với người Mỹ. Khi tôi nói với người Việt là tôi đến từ Mỹ, họ cười vui vẻ và nói về những ngôi sao của Mỹ, như một cô bé gái kể là em rất thích Beyoncé hay một anh trông xe phấn khởi bắt tay tôi: "Ah, Obama".
Người Việt thuộc thế hệ Millennials (tức thế hệ sinh ra trong giai đoạn đầu thập niên 1980 đến cuối thập niên 1990, hoặc là thế hệ 8X và 9X theo cách nói của Việt Nam) lớn lên mà không có những trải nghiệm trực tiếp từ cái họ gọi là "Chiến tranh Mỹ", dù rất nhiều trong số đó mất người thân trong cuộc chiến. Khoảng 300 ngàn chiến sĩ vẫn c̣n mất tích, và những người có người thân hy sinh vẫn c̣n cảm nhận rất sâu sắc. "Cha mẹ tôi nói rất nhiều về chiến tranh" Nguyen Thi Huong, 20 tuổi, sinh viên một trường đại học ở Hà Nội có người ông chết trong cuộc chiến. Nhưng cô không hề tham gia vào những cuộc đàm luận đó. "Người già thường hay hồi tưởng, bọn trẻ chúng tôi không hợp, nên chúng tôi lo việc của ḿnh."
Như Huong, tôi cũng chưa bao giờ sống trong chiến tranh. Họ hàng tôi cũng không tham gia cuộc chiến ở Việt Nam. Cuốn sách lịch sử Mỹ của tôi chỉ có 4 trang về cuộc chiến, c̣n lớp của tôi thường bị quá giờ khi muốn đi sâu vào chi tiết hoàn cảnh những năm 1970. Nên tôi kiếm thông tin từ các cuốn sách như Fire in the Lake và các bộ phim như The Deer Hunter và Apocalypse Now.
Không như tôi, những người Việt cùng thời với tôi lớn lên trong đất nước cộng sản nơi cuộc chiến bắt đầu. Đất nước đó đă thay đổi chóng mặt hơn cả cuộc sống của họ. Khi Huong và Hien là những đứa trẻ, Việt Nam đă bắt đầu tham gia vào nền kinh tế toàn cầu sau một thập kỷ hậu chiến thiếu thốn và tŕ trệ. Kể từ đó, Việt Nam trở thành một trong những nước có nền kinh tế phát triển nhất Đông Nam Á, và Chính phủ trung thành với chủ nghĩa cộng sản đă mở đường cho chủ nghĩa thực dụng, tư nhân hóa các công ty, t́m kiếm đầu tư nước ngoài. Một cuộc khảo sát gần đây cho thấy 95% người Việt ủng hộ kinh tế thị trường tư bản, tỉ lệ % cao hơn bất kỳ nước nào được khảo sát, thậm chí cả Mỹ. Một cô thư kư khoảng 30 tuổi ở Hà Nội nói với tôi "Chiến tranh đă đi qua... chúng tôi chỉ quan tâm tới tiền. Chúng tôi không quan tâm tới chính trị hay lịch sử."
***
Học sinh ở Hà Nội được học về chiến tranh Mỹ lần đầu từ lớp tiểu học, đi tham quan lăng chủ tịch Hồ Chí Minh, nơi lưu trữ linh cữu của lănh tụ cộng sản, người dẫn đầu trong cuộc chiến chống Pháp, và Bảo tàng Lịch sử quân sự. Những năm tiếp theo, các em học về chiến tranh trong bối cảnh lịch sử của một đất nước thuộc địa ngoan cường, từ cuộc khởi nghĩa thế kỷ thứ 10 chống lại Trung Hoa cho tới cuộc chiến với thực dân Pháp bắt đầu từ những năm 1940. "Mỗi năm, chúng em lại học cùng một bài đó, chi tiết hơn. Mỹ khởi đầu cuộc chiến giúp Pháp chiếm lại Việt Nam" sinh viên đại học Luong Tuan Bach, 19 tuổi kể với tôi khi ngồi trên ghế ở gần hồ Hoàn Kiếm, Hà Nội, nơi em bán Cocacola và trà đá cho khách du lịch để kiếm tiền.
Bach nói cậu cảm thấy những bài học đó rất quan trọng, và nhắc lại câu nói nổi tiếng của Hồ Chí Minh "Dân ta phải biết sử ta". Nhưng những người khác mà tôi nói chuyện, lại phàn nàn rằng các lớp học lịch sử quá khô khan và tẻ nhạt, không để lại ấn tượng ǵ. "Bọn em học lịch sử chiến tranh từ lớp 6, nhưng em không nhớ được nhiều. Lịch sử quá buồn chán, toàn chữ là chữ." Nguyen Thi Huong, sinh viên đại học nói.
Những chữ đó, như Hien nhớ lại, mô tả cuộc đấu tranh "gian khổ mà vinh quang" đánh bại kẻ xâm lược Mỹ, thể hiện tầm nh́n chính thống của người Việt Nam. "Em được học rằng dù quân đội Mỹ rất hùng mạnh và vũ khí của họ cực kỳ hiện đại, người Việt Nam vẫn đoàn kết, đứng lên v́ độc lập tự do." Thuy, sinh viên đại học nói với tôi.
Một cuốn sách lịch sử lớp 12 mà tôi đọc nêu chi tiết số lượng quân miền nam, máy bay Mỹ, xe tăng, và số trực thăng bị bắn hạ trong những trận đánh lớn, cũng như số binh lính bị bắt và giết. Nó không đề cập tới khoảng 1.1 triệu quân miền bắc và du kích Việt Cộng đă chết - một thiếu sót thông thường, theo lời của dân địa phương mà tôi gặp. "Đó là chiến tranh, người Mỹ tuyên truyền và chúng tôi cũng vậy. Chuyện đó b́nh thường." Thầy giáo về hưu Le Van Bon, 81 tuổi nói với tôi.
Khi những cuốn sách chữ đó thay đổi phần nào cái nh́n của họ về nước Mỹ, theo những người Việt Nam mà tôi tiếp xúc, họ tập trung vào những hoạt động phản chiến, nêu danh những người Mỹ phản kháng với những thay đổi của nước Mỹ, gây sức ép lên chính phủ đ̣i chấm dứt chiến tranh. Họ không nói với học sinh rằng một lượng lớn người Việt ở miền Bắc cũng phản đối chiến tranh; sự tồn tại của những người đó, và những h́nh phạt họ phải đối mặt v́ đối lập, thách thức mối đoàn kết dân tộc. Không như cuốn sách lịch sử của tôi, cuốn sách chữ của Việt Nam mà tôi đọc có rất ít thông tin về tư tưởng Chiến tranh Lạnh, thứ đă thúc đẩy nước Mỹ tham gia cuộc chiến. Ngày nay, vài người Việt Nam trẻ nhận ra những cuốn sách này không kể hết toàn bộ câu chuyện. Hau, một sinh viên đại học nói với tôi "Tất cả sách lịch sử đều do Chính phủ viết, nên nó gồm 80% sự thật. 20% c̣n lại không được đề cập đến."
Điều đó thúc đẩy một số người đi t́m những nguồn tài liệu khác về lịch sử. Pham Duong, 34 tuổi, chủ hiệu mỹ kim lớn lên qua lời kể về chiến tranh của người ông, người đă chiến đấu chống lại cả Pháp và Mỹ trong 2 thập kỷ trong quân đội. "Khi c̣n trẻ, tôi được học rằng đế quốc Mỹ là kẻ xấu, và thực dân Pháp cũng xấu", Pham nói. Giờ anh có "rất nhiều" bạn người Mỹ, và có cái nh́n rộng hơn thông qua Internet- đặc biệt là phim tài liệu do người Mỹ làm trên Youtube. "Tôi có cơ hội nh́n cả 2 phía. Tôi nhận ra trong chiến tranh, kẻ thắng có quyền nói."
Nhưng anh ta không nghĩ những người ở địa vị anh thích nghiên cứu. "Không có nhiều bạn trẻ Việt Nam nghĩ về nó. Họ cho rằng nó quá phức tạp." Pham nói.
***
Trong khi những ám ảnh về chủ nghĩa cộng sản đă kéo nước Mỹ vào cuộc chiến, và quân đội cộng sản cuối cùng đă chiến thắng, tư tưởng chính trị có ư nghĩa rất ít với những người Việt Nam b́nh thường trong suốt cuộc chiến. Có lúc, một số người miền Bắc nói với tôi, họ c̣n chả hiểu từ "chủ nghĩa cộng sản" nghĩa là ǵ. Đất nước c̣n lại những người cộng sản chính thống, và rất nhiều cựu chiến binh thể hiện ḷng trung thành với Đảng cầm quyền. Nhưng cuộc khảo sát Pew cho thấy, điều đó không rơ ràng là có ư nghĩa với người trẻ Việt Nam.
"Tôi không quan tâm lắm về chủ nghĩa tư bản hay cộng sản. Lănh đạo của chúng tôi sẽ làm ǵ cho đất nước? Nó có phát triển tốt hơn không?" Hoa, 23 tuổi, làm nghề marketing nói.
Tư tưởng này chia rẽ những người trẻ với cha mẹ và ông bà họ. "Người già có thể đưa chủ nghĩa cộng sản lên bệ, nhưng với chúng tôi nó có rất ít ư nghĩa. Người trẻ quan tâm nhiều đến ước mơ, đến sự nghiệp của ḿnh hơn." Nguyen, sinh viên đại học nói.
Luong, người bán soda bên hồ hy vọng "sẽ trở thành một doanh nhân thành đạt" trong ngành xây dựng. Nếu cậu bắt đầu sự nghiệp từ 20 năm trước, cậu đă làm cho một công ty thuộc chính phủ. Nhưng những doanh nghiệp quốc doanh, từng là ḥn đá tảng của kinh tế Việt Nam, đă xuống dốc những năm gần đây, gánh theo nợ xấu. Khoảng giữa 2000 và 2013, một số tập đoàn chính phủ đă tách ra. Rất nhiều công ty đă tư nhân hóa, trong nỗ lực tái cấu trúc nền kinh tế của chính phủ, dù chính quyền vẫn thường đề cập quá tŕnh này là "cổ phần hóa" thay v́ "tư nhân hóa".
Các tổ chức chính phủ cũng ít thu hút lao động trẻ hơn. "Khu vực tư nhân trả lương cao hơn chính phủ nhiều" Trang, 28 tuổi, giải thích với tôi. Là người tổ chức sự kiện cho một công ty quốc tế, Trang chưa bao giờ nghĩ sẽ theo chân cha mẹ, cựu nhân viên nhà nước và là Đảng viên Đảng Cộng sản, đă từ bỏ cả công việc và hội viên chính trị khi cô c̣n nhỏ. "Mẹ tôi có một cửa hàng tạp phẩm ở nhà, nên bà không quan tâm tới chính trị hay đảng phái" cô nói.
Giống như mẹ Trang, nhiều người Việt Nam đă tận dụng thời kỳ cải cách những năm 1980 để làm ăn kinh doanh. Ngày nay, Hà Nội đầy những doanh nhân tham vọng. Người bán rong đầy hè phố, từ sơn móng tay đến cá cảnh. Nhiều hộ gia đ́nh chuyển một phần ngôi nhà của họ thành tiệm cafe, tiệm dưỡng tóc, hay quán game, truyền những ư nghĩ tương tự cho giới trẻ. Ray Greiner, cựu chiến binh người Mỹ trở lại Việt Nam năm 2011 để dạy tiếng Anh, nói hầu hết học sinh của ông muốn tự kinh doanh. "Đó là điểm khác biệt rất lớn với những người trẻ ở Mỹ, và cũng khác hẳn với thế hệ của tôi." Greiner nói với tôi.
Với sự phát triển của tầng lớp trung lưu xuất hiện những trung tâm thương mại mới nguy nga tráng lệ như Vincom Royal City, một số nhà thầu Việt Nam đă thu được lợi nhuận khổng lồ. Họ bao gồm Pham Nhat Vuong, tỉ phú đầu tiên của nước này và CEO của công ty đứng sau Royal City, và Dang Le Nguyen Vu, người sáng lập cafe Trung Nguyên, với tài sản ước tính 100 triệu $, được biệt danh là "Vua Cafe". Gần 400 người kiếm được hàng triệu khi đầu tư vào thị trường chứng khoán, theo báo chí địa phương, trong số đó có nhiều người sinh sau ngày thống nhất. Thương hiệu thức ăn nhanh của Mỹ như McDonald hay Starbucks đă mở chi nhánh đầu tiên của họ ở Việt Nam cách đây vài năm, và theo một cách nào đó, được hiểu là dấu hiệu chiến thắng của chủ nghĩa tư bản kiểu Mỹ.
Nhưng hướng đi kinh tế thị trường hiển nhiên này không có nghĩa là người Việt Nam cảm thấy sự thay đổi về h́nh thái chính trị mạnh mẽ. Không như ở Hong Kong, ủng hộ chủ nghĩa tư bản không được chuyển biến thành một động thái xă hội dân chủ. Việt Nam vẫn theo chế độ một đảng. Trong khi báo cáo của Chính phủ có lượng cực lớn - có lẽ hơi quá - lượng người tham gia ứng cử Quốc hội, không một người trẻ nào mà tôi gặp có niềm tin vào việc bỏ phiếu.
Việc thiếu những động thái dân chủ trong đó đă phản ánh rằng ủng hộ cho những thay đổi chính trị có thể gây nguy hiểm. Rất ít người muốn chung số phận với những blogger bị bắt v́ phê phán chính phủ, dù Internet đă khiến cho việc trấn áp những ư kiến bất đồng khó hơn. "Thời của tôi, nói ra một lần cũng bị bắt luôn." một người Hà Nội từng bị bỏ tù những năm 70 v́ thành lập tổ chức phản đối chiến tranh Mỹ. Anh ta yêu cầu dấu tên. "Giờ người trẻ dễ lấy thông tin hơn và nói lên quan điểm của họ... Một hai lần th́ OK, họ chỉ cảnh cáo thôi. Nhưng nếu cứ lặp đi lặp lại và trông có vẻ muốn tập hợp mọi người, bạn có thể vẫn bị bắt."
Nhưng hơn thế, người Việt trẻ tôi gặp thấy được những tiềm tàng chuyển biến xă hội bên ngoài hệ thống chính trị truyền thống. "Chúng tôi có những hoạt động cảnh báo về môi trường và những người tầng lớp thấp," Trang nói với tôi. "Nhưng chúng tôi không quan tâm tới chính phủ hay những vấn đề chính trị. Chính phủ điều hành mọi thứ."
Trong khi thế hệ của Trang không phải là những kẻ nổi loạn chống nhà lănh đạo Đảng Cộng sản, các thành viên vẫn t́m cách thể hiện cái nh́n của họ với chính phủ. Người trẻ bắt đầu dùng mạng xă hội để thể hiện những băn khoăn của họ về vấn đề phát triển, như là kế hoạch xây cáp treo qua hang động lớn nhất thế giới. Và đôi khi, chính phủ cũng hành động. Một chiến dịch trên Facebook nhằm ngăn chặn chặt hàng ngh́n cây cổ thụ đă thu hút 20.000 người ủng hộ trong một ngày, khiến lănh đạo thành phố phải thay đổi quyết định.
"Chúng tôi là thế hệ mới, chúng tôi là những thay đổi" blogger Duong Vu Hoang Anh nói với tôi trong chiến dịch ngăn xây dựng cáp treo, mà có vẻ đă có chút thành công. "Giới trẻ Việt Nam đă tham gia vào những vấn đề mà trước đây chưa từng có. Chúng tôi nhận ra rằng quyết định có thể thuộc về chúng tôi."
