NH̀N LẰN RANH GIỮA VĂN HỌC VÀ ĐIỆN ẢNH QUA “SẮC, GIỚI”
Thứ năm, 22 Tháng 12 2011 23:25
TS. Phan Thu Vân
“Sắc, giới” được Trương Ái Linh sáng tác trong gần ba mươi năm, toàn bộ tâm tư t́nh cảm dồn nén chỉ trong khoảng vài chục trang giấy, hơn 13.000 chữ. Ra đời năm 1978, ba mươi năm sau, tác phẩm này lọt vào mắt xanh của đạo diễn Trung Quốc từng đoạt giải Oscar – Lư An, trở thành một trong những tác phẩm điện ảnh nhiều tranh căi nhất tại Trung Quốc trong thập kỷ đầu của thế kỷ XXI. Đây là một hiện tượng khá thú vị cho những ai muốn t́m hiểu về mối tương quan cũng như ranh giới giữa văn học và điện ảnh.
1) Nỗi ám ảnh và sự ra đời của tác phẩm nghệ thuật
Nếu nói đến đặc điểm chung đầu tiên giữa hai tác phẩm văn học và điện ảnh này, đó sẽ không phải là kết cấu, nội dung hay nhân vật. Đó là nỗi ám ảnh. “Sắc, giới” ám ảnh Trương Ái Linh gần ba mươi năm, khiến nhà văn không ngừng viết đi viết lại, bắt đầu từ 1953, măi đến 1978 mới hoàn thành. “Sắc, giới” cũng đă ám ảnh đạo diễn Lư An trong khoảng thời gian rất dài, như ông chia sẻ trong một cuộc phỏng vấn truyền h́nh: “Lúc đầu không nghĩ đến việc dựng thành phim, nhưng v́ không thể quên được, nên cuối cùng phải bắt tay vào làm phim để khám phá xem nguyên nhân khiến ḿnh không thể quên được ấy là ǵ…”
“Sắc, giới” là câu chuyện thế nào mà có thể ám ảnh đến vậy? Đại thể như sau: Trong kháng chiến, một đoàn sinh viên đại học Lĩnh Nam (Quảng Châu) phải rời khỏi khu bị chiếm đóng, chuyển đến Hương Cảng. Với bầu nhiệt huyết tuổi trẻ và t́nh yêu nước, lúc đầu họ tổ chức diễn những vở kịch ái quốc, về sau các thành viên cốt cán của đoàn kịch nảy ra ư định dùng mỹ nhân kế để dụ dỗ rồi giết chết tên Hán gian đầu năo họ Dị. Việc chưa thành th́ hai vợ chồng họ Dị đă chuyển về Thượng Hải. Khi Hương Cảng thất thủ, đám sinh viên có dịp quay về Thượng Hải, lại được đặc vụ họ Ngô thu nạp, tiếp tục vở kịch với mật vụ họ Dịch đang dang dở ngày trước. Kết quả là, mỹ nhân Vương Giai Chi khó khăn lắm mới dụ dỗ được ngài Dị và đưa đến tiệm kim hoàn – nơi được chọn làm địa điểm phục kích mưu sát, việc đă sắp thành, bỗng nhiên nàng đổi ư, bảo mật vụ họ Dị chạy thoát. Mật vụ họ Dị sau khi thoát thân bèn ra lệnh phong tỏa khu vực, bắt toàn bộ đám sinh viên yêu nước, bao gồm cả Vương Giai Chi, rồi ra lệnh thủ tiêu tất cả.
Đây là câu chuyện dựa trên vụ ám sát mang tên “thích Đinh án” (ám sát tên Hán gian Đinh Mặc Thôn) vang động Thượng Hải vào năm 1939 –1940, do mỹ nữ lừng danh bến Thượng Hải – Trịnh B́nh Như – thực hiện. Nhiệm vụ bất thành, khi bị thủ tiêu, Trịnh B́nh Như mới 23 tuổi. Rất nhiều ư kiến cho rằng Trương Ái Linh chỉ mượn vụ án làm b́nh phong để viết về chính câu chuyện t́nh yêu của ḿnh với Hồ Lan Thành – cũng là một tên Hán gian nổi tiếng thời bấy giờ. Người ta có thể mơ hồ nhận thấy bóng dáng Trương Ái Linh thông qua nhân vật Vương Giai Chi: “Vậy, không lẽ nàng yêu mật vụ họ Dị? Nàng không tin, nhưng cũng khó ḷng khẳng định điều đó một cách như đinh đóng cột, bởi nàng chưa từng yêu ai, chẳng biết thế nào mới gọi là yêu. Từ năm mười lăm mười sáu tuổi, nàng luôn chỉ nghĩ đến việc pḥng chống các đợt tấn công từ bên ngoài. Người con gái kiểu ấy rất khó yêu, v́ sức đề kháng quá cao.” Hồ Lan Thành là mối t́nh đầu của Trương Ái Linh. “Nàng quả thật đă đem ḷng yêu ông. Nàng là hồng nhan tri kỷ duy nhất của ông trên đời này. Không ngờ đă qua trung niên rồi vẫn được duyên kỳ ngộ.” Nhà văn đă bất chấp dư luận để yêu và lấy một tên Hán gian trung niên, một người đàn ông đă có gia đ́nh, cũng là kẻ sau này ngang nhiên phản bội bà. Mối t́nh nhiều sóng gió đă để lại trong ḷng nhà văn vết thương khó lành. Bà viết “Sắc, giới” như một hoài niệm, và như một tuyên ngôn vạch rơ ranh giới với quá khứ. T́nh cảm của bà không c̣n quan trọng nữa, bởi cuối cùng bà đă nhận ra sự ngây thơ của cảm xúc, cũng như sự bội bạc vô tâm của người đời. Sự ra đời của “Sắc, giới” sau bao nhiêu năm trăn trở đă chứng minh điều đó.
Lư An đă từng chia sẻ, trong quá tŕnh suy ngẫm về “Sắc, giới”, ông luôn có cảm giác Trương Ái Linh đang vẫy gọi ḿnh đến gần hơn thế giới của bà. Và ông đă đến, nhưng không phải với thế giới của Trương Ái Linh, mà với thế giới nghệ thuật phản chiếu dáng dấp tư tưởng Trương Ái Linh trong tâm hồn của chính Lư An.
2) Sự trung thành về nội dung, sự “phản bội” về cảm xúc
Truyện “Sắc, giới” chỉ dài khoảng chưa đầy ba mươi trang, c̣n phim “Sắc, giới” dài đến một trăm năm mươi phút. Nếu tính theo cách tính phổ biến nhất của các nhà biên kịch, mỗi phút một trang, một trăm năm mươi phút tương đương với một trăm năm mươi trang. Đạo diễn Lư An cùng hai biên kịch Vương Huệ Linh – James Schamus đă phải nỗ lực rất nhiều để có thể vừa trung thành với nội dung chính ban đầu, vừa xây dựng được một bộ phim hấp dẫn. Rất nhiều t́nh tiết không có trong nguyên tác được thêm vào. Tuy nhiên, đây không phải là những sáng tạo hoàn toàn mới, mà có thể coi là phần cụ thể hóa những lời nói đầy ẩn ư của tác giả Trương Ái Linh, hoặc cũng có thể coi là một động tác chi tiết hóa những vấn đề chỉ được đề cập một cách hết sức sơ lược trong tác phẩm.
Cả truyện và phim đều bắt đầu và kết thúc bằng cảnh chính là đánh mạt chược. Tóm tắt nội dung không có ǵ khác biệt. Phim c̣n cố t́nh trung thành với truyện đến từng chi tiết rất nhỏ: chiếc rèm cửa dày in h́nh cỏ phượng vĩ trong pḥng khách, kiểu tóc và kỳ bào lụa xanh óng ả của nhân vật chính, quán Thục Du, đường Phúc Khai Sâm v.v… Dù vậy, cảm xúc nghệ thuật được thể hiện trong hai tác phẩm truyện và phim hoàn toàn không giống nhau. Nếu về mặt nội dung, phim được coi như “trung thành” với nguyên tác, th́ trên phương diện cảm xúc, đó là sự “phản bội”.
Sự phản bội về cảm xúc ở đây, trước hết là cảm xúc của nhân vật chính Vương Giai Chi.
Vương Giai Chi của Lư An thuần khiết, yếu đuối, đơn giản và chân thành. Nàng có yêu tên Hán gian không? Câu trả lời dường như chắc chắn. Nàng chẳng qua cũng chỉ là một trong những cánh hồng bạc phận giữa sóng gió thời đại. Tất cả những quyết định của nàng, đều do ḍng đời đưa đẩy. Ḍng đời đẩy nàng từ Quảng Châu đến Hương Cảng, đưa nàng tới nhóm kịch sinh viên ái quốc với những vai diễn non nớt, rồi cuốn nàng vào màn kịch định mệnh: quyến rũ tên Hán gian họ Dị. Chính v́ non nớt, nên nàng không thể tách bạch giữa kịch và đời. Nàng yêu hắn, như một điều hiển nhiên. Rất nhiều t́nh huống trong phim đă được dựng lên, chỉ để hợp lư hóa t́nh yêu giữa người đẹp và Hán gian. Vương Giai Chi của Lư An chưa bao giờ có sự chủ động trong cuộc sống của ḿnh. Nhưng khi yêu, nàng bắt đầu tự quyết định. Nàng chủ động trong việc thả Dị tiên sinh đi, dùng cái chết của ḿnh cùng nhiều người khác để bảo vệ t́nh yêu.
Vương Giai Chi của Trương Ái Linh lại hoàn toàn khác. Sắc sảo và khờ dại, tỉnh táo và huyễn hoặc, khao khát hư vinh và cảm giác tự ti… Vương Giai Chi của Trương Ái Linh mang trong ḿnh tất cả những mâu thuẫn của chính tác giả. Nàng có yêu ngài Dị không? Câu trả lời là chính nàng cũng không biết. Nàng không chắc về mỗi cảm xúc ḿnh có, mỗi hành động ḿnh làm, mỗi điều đang diễn ra… Nàng lạc lơng giữa thế giới và thời đại của nàng. Nàng muốn làm điều ǵ đó để chứng tỏ ḿnh, nhưng nàng lại không hề biết được ư nghĩa của nó. Nàng tự huyễn hoặc ḿnh trong sự hy sinh và t́nh yêu mơ hồ. T́nh yêu của nàng đối với ngài Dị không mạnh bằng mong muốn ngài Dị yêu nàng, và nàng tự đánh lừa cảm xúc của ḿnh. Trong trái tim nàng chỉ có hai sắc thái rơ rệt nhất: ch́m đắm trong những ảo tưởng về ḿnh, cùng nỗi cô đơn.
Sự “phản bội” cũng thể hiện trong sự phản ánh cảm xúc của ngài Dị.
Đàn ông nông nổi giếng thơi,
Đàn bà sâu sắc như cơi đựng trầu.
Câu ca dao quen thuộc này của Việt Nam, thú vị thay, lại có thể giúp chúng ta khái quát “ván bài” “Sắc, giới” của Vương Giai Chi và ngài Dị qua ng̣i bút của Trương Ái Linh.
“Nàng trước lúc chết nhất định hận ông ta. Nhưng “vô độc bất trượng phu”. Nếu ông ta không tàn nhẫn, nàng chưa chắc đă yêu. (…) Ông ta không lạc quan về thời cuộc. Biết tương lai ra sao? Có một người tri kỷ, chết cũng không nuối tiếc. Ông ta cảm thấy bóng dáng nàng sẽ măi măi ở bên cạnh, an ủi ḿnh. Dù nàng hận ông, nhưng t́nh cảm cuối cùng nàng dành cho ông mạnh đến mức vượt qua tất cả các t́nh cảm khác, không liên quan ǵ đến những t́nh cảm khác, chỉ đơn thuần là t́nh cảm. Quan hệ giữa họ là quan hệ nguyên thủy của thợ săn với vật bị săn, giữa hổ với trành, là quan hệ chiếm hữu cực điểm. Như nàng mới đúng sống là người của ông, chết là ma của ông.” Mật vụ họ Dị không hề yêu Vương Giai Chi. Ông ta chỉ muốn dùng nàng để chứng minh sức hấp dẫn ở độ tuổi ngoài tứ tuần của ḿnh, trong khi trên thực tế, ông ta chỉ là một người đàn ông trung niên, thấp, gầy và hói. Hành động của nàng khiến ông ta hoan hỉ say sưa với chính ḿnh trong chiến thắng, chứ không hề cảm động. Trành là gi? Theo truyền thuyết xưa, người đầu tiên bị hổ cắn chết sẽ hóa thành trành, một dạng quỷ theo giúp hổ hại thêm người khác. Vương Giai Chi chính là “trành” của ông ta, bị ông ta cắn chết, đồng thời cũng nộp thêm mạng sống của đồng đội. Dưới ng̣i bút sắc sảo của Trương Ái Linh, sự tàn nhẫn, ích kỷ, vô t́nh, thậm chí là vô sỉ của mật vụ họ Dị đă bị đẩy lên đến cực điểm.
Ngay từ việc chọn Lương Triều Vỹ vào vai Dị tiên sinh đă cho thấy đạo diễn Lư An lư giải nhân vật này theo cách hoàn toàn khác. Một người đàn ông lạnh lùng song không dấu được vẻ phong lưu đa t́nh. Những chi tiết như Dị tiên sinh cố t́nh cho Vương Giai Chi thắng trên bàn mạt chược, sau đó hẹn nàng đến chỗ vắng người để tiện bề tâm sự; Dị tiên sinh rơi nước mắt khi nghe nàng hát; Dị tiên sinh tặng nàng một bất ngờ khi đưa danh thiếp cho nàng đến tiệm kim hoàn chọn nhẫn… và đặc biệt chi tiết cuối cùng, Dị tiên sinh thẫn thờ vuốt tấm khăn trải giường trong căn pḥng của Vương Giai Chi sau khi nàng bị hành quyết đă cho thấy Hán gian cũng có t́nh người. Điều này khác hẳn với thái độ trơ trẽn của ngài Dị trong tiểu thuyết: “Ông ta nhắc nhở ḿnh phải bảo vợ nói năng cẩn thận: cái cô “Mạch phu nhân” kia nhà có việc gấp, đă vội trở về Hương Cảng. Đều do bà đưa sói vào nhà!(…) Phải dọa cho bà ấy sợ, đỡ việc sau này nghe cái miệng Mă phu nhân hớt lẻo, quay ra làm ḿnh làm mẩy với ông ta.”
Sự “phản bội” về cảm xúc của hai nhân vật chính đă khiến cảm xúc của đối tượng tiếp nhận nghệ thuật – độc giả và khán giả – đối với tác phẩm cũng hoàn toàn thay đổi.
3) Ranh giới giữa văn học và điện ảnh
1. Thế giới quan, nhân sinh quan:
Tiểu thuyết luôn thể hiện thế giới quan của người viết, tác phẩm điện ảnh lại thể hiện nhân sinh quan của đạo diễn. Để một tác phẩm chuyển thể thành công, cần rất nhiều yếu tố, nhưng để tác phẩm chuyển thể trung thành với nguyên tác, yếu tố đầu tiên chính là sự tuơng đồng về thế giới quan, nhân sinh quan của tác giả và đạo diễn.
Lư An trong một lần trả lời phỏng vấn đă cho biết: “Đọc xong tiểu thuyết, có thể thấy sát khí rất nặng nề, làm sao để có được t́nh cảm từ trong bầu không khí ấy, làm sao để có thể bước ra một cách toàn vẹn, đây là một vấn đề hoàn toàn không dễ dàng. Sát khí cũng là một trong những nguyên nhân thu hút chúng ta, chúng ta bước vào đó, như dạo một ṿng trong địa ngục rồi đi ra, cảm thấy cuộc sống này vẫn c̣n hy vọng, con người vẫn c̣n có t́nh người, đây là một vấn đề hoàn toàn không dễ dàng.” Nhà văn nữ Tu Lan từng viết về Thượng Hải và những người con gái Thượng Hải trong thập niên 30 của thế kỷ XX như sau: “Những người con gái của năm 1930 đều mang những cái tên đẹp đẽ. Tôi thích nhất là Quách An Từ và Lư Thụy Sơ. Điều kỳ lạ là nh́n họ lúc nào cũng có chút sát khí, có thể vẻ đẹp cũng chính là một duyên cớ. Thượng Hải là một thành phố mang sát khí. Vũ khí của nó không phải là binh khí sắc bén, mà là những ống trúc chọc thủng các cửa sổ bằng giấy để thổi mê hương vào căn pḥng trong các bộ tiểu thuyết cổ, hoặc như loại độc dược mà Lam Phượng Hoàng đă dùng trong “Tiếu ngạo giang hồ”. Lam Phượng Hoàng trong tiểu thuyết giống như một sát thủ chuyên nghiệp. Quách An Từ là thiên kim tiểu thư của tổng giám đốc công ty Vĩnh An, một cô gái rất thời thượng; c̣n Lư Thụy Sơ là một cô gái thường dân. Nhưng họ đều bị nhiễm vẻ đẹp cũng như sát khí của thành phố này. ”
Lư An dường như đă lĩnh hội được cái “sát khí” trong văn Trương Ái Linh – một phụ nữ Thượng Hải điển h́nh, cũng như cảm nhận được “sát khí” trong bầu không khí của đô thị hoa lệ Thượng Hải, chính v́ vậy mà ông xây dựng bộ phim theo một màu sắc âm u – những sắc màu trung và âm tính, chỉ duy nhất viên kim cương hồng lóe lên như một biểu tượng của hy vọng và t́nh yêu, trước khi tắt hẳn trong màn đêm.
Dị tiên sinh (Lương Triều Vỹ đóng) trong phim đă từng nói với Vương Giai Chi (Thang Duy): “Tất cả những người tôi đă gặp… trong mắt họ, tôi đều thấy hiện lên một điều giống nhau – Sợ hăi. Cô không giống những người khác, không sợ hăi, phải vậy không?” (Phút thứ 51:25) Bản thân Lương Triều Vỹ cũng đă diễn rất thành công nỗi sợ hăi trong ḷng một tên Hán gian: dáng đi khom khom, vai rút lại, luôn di chuyển với tốc độ nhanh nhất; mỗi lời nói ra đều phải đắn đo một vài giây để thăm ḍ đối phương; đầu mày cau lại, ḱm nén sự căng thẳng bên trong, ngay cả khi chơi bài, uống trà, trong xe hơi, hay trên giường ngủ… Đặc biệt là ánh mắt sâu thẳm lúc nào cũng bất an… Sau ba năm gặp lại, ngài Dị nói cùng Vương Giai Chi: “Em cũng đă khác xưa”. Đôi mắt Vương Giai Chi ba năm sau cũng trở thành một đôi mắt thăm thẳm ẩn chứa nhiều tâm sự. Đó là những lợi thế h́nh ảnh đập vào mắt người xem mọi lúc mọi nơi mà tiểu thuyết không bao giờ có được. Lư An đă tốn nhiều công sức để dựng nên từng chi tiết nhỏ nhất góp phần hoàn thiện những màn kịch làm thót tim khán giả, từ từ dẫn khán giả vào sống cùng với tâm trạng nhân vật trên màn ảnh.
Tuy vậy, thời đại khác nhau khiến điểm nh́n của tác giả và đạo diễn không hoàn toàn thống nhất. Trương Ái Linh nh́n thời đại của Vương Giai Chi với tư cách một người trong cuộc, c̣n Lư An lại nh́n với tư cách một người chiêm nghiệm lịch sử.
Trong trang viết của Trương Ái Linh quả có thấm đẫm không khí nặng nề u uất mà nhiều người gọi là “sát khí”, song hoàn toàn không có nỗi sợ hăi. Chúng tôi tin rằng, trong thời đại rối ren mà bà đă sống, sinh mệnh con người hết sức mỏng manh, vận mệnh con người cũng vô cùng khó lường, nhưng cuộc sống vẫn diễn ra như nó vốn thế, và mỗi người vẫn sẽ sống với đầy đủ các sắc thái cảm xúc của ḿnh, chứ không chỉ có nỗi sợ hăi. Trịnh B́nh Như, nhân vật được coi là nguyên mẫu của Vương Giai Chi trong truyện, là người rất biết thưởng thức cuộc sống qua từng chi tiết. Theo như lời nhân chứng kể lại, trước khi bị hành quyết, cô ngửa đầu lên ngước nh́n bầu trời xanh thăm thẳm, sau đó nói với người cầm súng – đặc vụ tên Lâm Chi Giang: “Thời tiết đẹp thế này, địa điểm đẹp thế này, thanh thiên bạch nhật, hồng nhan bạc mệnh, đành nhắm mắt xuôi tay! Chi Giang, chúng ta cũng có thể coi là người quen biết. Nay nếu muốn cùng chạy trốn, hăy c̣n kịp. C̣n nếu anh đă nhẫn tâm, th́ cứ nổ súng đi! Nhưng tôi xin anh, đừng hủy hoại dung nhan mà tôi bấy lâu ǵn giữ!” Chỉ mấy lời cuối này cũng đủ khắc họa chân dung tính cách một cô gái Thượng Hải điển h́nh bên trong người nữ t́nh báo dũng cảm – một tâm hồn tinh tế, nhạy cảm, yêu cái đẹp.
Với Vương Giai Chi của Trương Ái Linh, dù đang làm một nhiệm vụ sinh tử, nhưng cái nàng chú ư đến vẫn là những chi tiết rất đời thường: phong vị của một quán cà phê, mùi thơm của nước hoa, lời người đàn ông hứa sẽ mua cho nàng chiếc nhẫn (và nàng băn khoăn măi, không biết có nên nhắc nhở về lời hứa ấy hay không), cái nh́n của người xa lạ, ma-nơ-canh trong tủ kính bên đường, chong chóng đủ màu trên chiếc xe kéo v.v… Nàng sống cuộc sống của nàng, với những mối quan tâm riêng, nhỏ bé, nhưng quan trọng, quan trọng hơn cả đại cuộc.
Thời gian trong mắt Vương Giai Chi của Trương Ái Linh vừa là thời gian thực tại, vừa là thời gian trong quá khứ. Nàng dùng thực tại để chứng tỏ chính ḿnh trong quá khứ, để gỡ gạt những sai lầm tưởng như không c̣n có thể cứu văn… Trong cùng một hành động của nàng, có thể thấy cùng một lúc bóng dáng của quá khứ và hiện tại, với những sắc thái tâm lư t́nh cảm phức tạp. Lư An, với tư cách một người chiêm nghiệm lịch sử, lại diễn giải thời gian theo chiều vốn có, lấy quá khứ làm nền tảng để lư giải cho hiện tại.
H́nh ảnh nhân vật Vương Giai Chi của Lư An có thể coi như h́nh mẫu người t́nh lư tưởng trong mắt nam giới: thuần khiết, xinh đẹp, gợi cảm, thông minh nhưng không cơ trí, sống chết v́ t́nh yêu. Vương Giai Chi của Trương Ái Linh lại khó hiểu và có phần đỏng đảnh như chính một nửa c̣n lại của nhân loại, với những mâu thuẫn nội tâm gay gắt song xét cho cùng lại chẳng đâu vào đâu. H́nh ảnh mật vụ họ Dị trong tác phẩm của Lư An dường như đă trở nên hấp dẫn hơn so với nguyên tác, là người hiểu thời cuộc song bị chi phối bởi thời cuộc, có cảm xúc song phải buộc ḷng ḱm nén cảm xúc. Trong khi đó, ngài Dị dưới ng̣i bút Trương Ái Linh hoàn toàn khác: mưu mô, máu lạnh, thậm chí là không c̣n nhân tính.
Lư An thương cảm cho sự bất lực của con người, Trương Ái Linh giễu cợt sự ngây thơ của con người. Lư An tin vào t́nh yêu, cảm xúc, lương tri. Trương Ái Linh lại như muốn lật tẩy và phơi bày những góc tối tăm nhất của tâm hồn. Về phương diện này, có thể nói “Sắc, giới” của Lư An và “Sắc, giới” của Trương Ái Linh là hai thế giới khác hẳn nhau.
2. Ngôn ngữ văn học, ngôn ngữ điện ảnh:
Ranh giới giữa văn học và điện ảnh không chỉ thể hiện qua yếu tố thời đại hay góc nh́n, quan trọng hơn, nó thể hiện qua những điều có thể và không thể phản ánh bằng ngôn ngữ văn học hay điện ảnh.
H́nh ảnh sống động là ưu thế lớn của điện ảnh. Trong phần trên, chúng tôi đă giới thiệu sơ qua về những h́nh ảnh trực tiếp đập vào mắt người xem, khiến bộ phim không cần giải thích dài ḍng cũng có thể đưa tới những thông điệp đặc biệt về cảm xúc hiện hữu của nhân vật. Tuy vậy, điện ảnh lại gặp thách thức lớn trong việc phản ánh những mâu thuẫn và xung đột tâm lư bên trong nhân vật. Cần rất nhiều t́nh huống và t́nh tiết để diễn giải vấn đề. Trong khi đó, thông qua bút pháp, văn học có thể cùng một lúc kết hợp cả tâm lư, cảm xúc, hồi ức lẫn sự bổ trợ tương tác của cảnh sắc hay khung cảnh xung quanh nhân vật để thể hiện sự giằng xé hay bứt phá nội tâm.
Một trong những chi tiết đắt giá nhất chỉ có thể diễn tả bằng ngôn ngữ, đó chính là những giây phút cuối cùng ngài Dị ở bên Vương Giai Chi: “Cái cười của ông ta lúc này không chút nhạo báng, chỉ là vương một nỗi buồn. Bóng ông nghiêng nghiêng trước ngọn đèn, ánh nh́n không đặt vào đâu, làn mi như cánh con ngài trắng ngà đang đậu xuống nghỉ ngơi trên khuôn mặt xương xương. Trong mắt nàng, đó là một vẻ dịu dàng đáng thương. Người đàn ông này yêu ḿnh. Nàng chợt nghĩ. Trong tim chấn động, như mất đi cái ǵ.” Vương Giai Chi, trong giờ phút quan trọng nhất, chợt nhận ra t́nh yêu (song đáng thương thay, đó cũng chỉ là sự tự huyễn hoặc ḿnh của một con người lạc lơng giữa thời cuộc). Tính bất ngờ của câu chuyện cũng như giá trị nghệ thuật của tiểu thuyết đă được được thể hiện rơ nét. Những xao động và xung đột tâm lư dễ dàng hiện ra trên trang giấy qua vài nét bút, nhưng lại là một việc cần nhiều công phu đối với điện ảnh. Để có thể diễn tả được tính hợp lư trong quyết định của Vương Giai Chi – thả mật vụ họ Dị chạy thoát, khiến tất cả bạn bè cùng chính nàng sa lưới, Lư An đă phải thêm thắt rất nhiều t́nh huống không có trong nguyên tác. Trong truyện, Vương Giai Chi chủ động đưa ngài Dị đến tiệm kim hoàn được chọn sẵn làm địa điểm mưu sát để sửa hoa tai, sau đó họ Dị mới đề nghị mua luôn một chiếc nhẫn kim cương tặng nàng làm kỷ niệm. Mọi việc diễn ra b́nh thường, vẫn là một màn kịch, cho đến phút quyết định không lường trước được của Vương Giai Chi. Trong phim, họ Dị đă tặng cho người t́nh một sự bất ngờ, khi bảo nàng đưa danh thiếp của ḿnh đến tiệm kim hoàn, sau đó chủ tiệm kim hoàn mới giới thiệu món quà mà Dị tiên sinh muốn nàng nhận – một cách đầy kịch tính. Có thể thấy những biến đổi t́nh cảm phức tạp của Vương Giai Chi, từ lo lắng, sợ hăi đến bất ngờ và cảm động. Để có được trường đoạn này, bộ phim đă phải đệm thêm nhiều cảnh khác trước đó với mục đích lư giải mạch cảm xúc của nhân vật chính. Ba cảnh nóng của phim chính là để phục vụ cho mục đích này. Thông qua tư thế, xúc cảm của hai nhân vật trong những cảnh nóng, đạo diễn gửi gắm một thông điệp: mật vụ họ Dị đă dần dần cởi bỏ sự sợ hăi, căng thẳng, đề pḥng của ḿnh để mở cửa ḷng cho Vương Giai Chi bước vào; ngược lại, Vương Giai Chi từ thế bị động đă dần trở nên chủ động trong quan hệ với kẻ thù, thậm chí ngay cả lúc có cơ hội, nàng cũng không giết hắn. Tuy vậy, yếu tố then chốt bộc lộ t́nh cảm thật của hai người không nằm ở những cảnh nóng, mà thể hiện trong cảnh Vương Giai Chi hát cho mật vụ họ Dị nghe. Lời hát “Thiên nhai ca nữ” vừa kết thúc cũng là lúc họ Dị ứa nước mắt và đưa tay nắm lấy tay nàng. Có thể thấy sau những cố gắng ḥa hợp về mặt thể xác, cuối cùng hai nhân vật chính trong phim cũng đă đạt đến sự ḥa hợp cả về tinh thần. Quyết định cuối cùng của Vương Giai Chi là kết quả của một quá tŕnh dài suy nghĩ, đấu tranh và cuối cùng chấp nhận số phận. Tất cả diễn ra một cách hợp t́nh hợp lư.
Tiếc thay, những nỗ lực của đạo diễn khi lư giải bút pháp của nhà văn, cuối cùng lại đẩy bộ phim đi càng lúc càng xa ư đồ nghệ thuật ban đầu. Đó là vấn đề của hầu hết các bộ phim chuyển thể từ tiểu thuyết, đặc biệt từ những tiểu thuyết mang giá trị văn học cao như “Sắc, giới”. Chung quy cũng do điện ảnh và văn học luôn được diễn đạt bởi thứ ngôn ngữ nghệ thuật khác hẳn nhau. Tinh hoa của bộ phim thường là những khoảnh khắc làm rung động ḷng người. Tinh hoa của tiểu thuyết lại nằm trong những ngôn từ khắc họa tâm lư nhân vật tinh tế và sắc nét.
Cùng là “Sắc, giới”, nhưng Trương Ái Linh nhấn mạnh vào “Giới”, c̣n Lư An tập trung vào “Sắc”.
“Giới” của Trương Ái Linh, không phải chỉ là thận trọng, đề pḥng, mà c̣n có một nghĩa khác là “chiếc nhẫn”. Chiếc nhẫn xuyên suốt tác phẩm, là một lời hứa, là một giấc mơ, là một đạo cụ đắt tiền nhưng chỉ được sử dụng trong phút giây ngắn ngủi trên sàn diễn, là ánh hào quang trong thoáng chốc, như một minh chứng cho những cảm thức vinh hoa vô nghĩa trong đời người. “Giới” ở đây, nếu được hiểu như một động từ có nghĩa “đề pḥng”, th́ cũng không phải là đề pḥng “sắc”, mà là đề pḥng những dục vọng nói chung trong sâu thẳm ḷng người.
“Sắc” của Lư An là yếu tố xuyên suốt tác phẩm điện ảnh. Đó là nỗi khát khao, là những âm mưu, là sự giải thoát. Không thể phủ nhận yếu tố “Sắc” đă khiến cho sản phẩm mang tính thương mại cao hơn hẳn. Tuy vậy, sự diễn giải mang đậm tính chất cá nhân của đạo diễn đă biến “Sắc, giới” điện ảnh thành một sản phẩm có phần xa lạ với tiểu thuyết ban đầu.
Thiết nghĩ, lằn ranh giữa văn học và điện ảnh tuy mong manh, song lại khó vượt qua hơn cả trùng trùng thành lũy. Cuối cùng, cái đọng lại trong ḷng người không phải là “sắc” hay “giới”, mà chính là những cảm xúc thăng hoa sau khi thưởng thức một tác phẩm nghệ thuật. Đó mới thực sự là điều quan trọng.
Tài liệu tham khảo:
1. Ấn khắc văn học sinh hoạt chí, Đài Loan, tháng 8/2007.
2. Tu Lan, Ván cờ của hồ ly, đăng trong tạp chí Vạn Tượng, Thượng Hải, tháng 11/1998.
3. Trương Ái Linh, (Phan Thu Vân dịch), Sắc, giới, NXB Trẻ, Tp.HCM, tháng 1/2009.
4. Sắc, giới (Lust, Caution), Haishang Films phát hành (liên kết với Focus Features và River Road Entertainment), 2007.
