Black Swan và sự thể hiện thuyết phân tâm học của Sigmund Freud
Xem phim này cách đây độ 1 tháng rồi, và đă xem đi xem lại, ngẫm nghĩ rất nhiều. Lâu lắm rồi mới lại có bộ phim ám ảnh ḿnh như thế này, kể từ hồi xem Prison Break. T́nh cờ đọc được bài viết review về Black Swan chê chán và khó hiểu, ḿnh thấy vô cùng bức xúc. Biết là bộ phim nghệ thuật th́ kén khán giả, cơ mà khi thấy những giá trị nghệ thuật đỉnh cao như này bị phủ nhận và không được người ta hiểu th́ ḿnh thấy phí quá thể.
Thực ra nếu những ai đă đọc Freud th́ rất là dễ cảm được bộ phim này. Nó là sự thể hiện tuyệt vời của thuyết phân tâm học của ông. Cũng dễ hiểu khi Natalie Portman diễn xuất tuyệt vời như thế v́ chị này đă học chuyên ngành tâm lư học tại Havard và tốt nghiệp loại xuất sắc.
Trước hết nói về cái tên Black Swan, tại sao trong bộ phim có 2 h́nh ảnh White Swan (Nina) và Black Swan (Lily) trong đó Nina mới là nhân vật chính mà tên phim lại đặt là Black Swan? Có nhiều người đă thắc mắc như vậy.
Thực ra, đừng đồng nhất Black Swan với Lily, Lily chỉ vô t́nh là một Black Swan trong tâm trí Nina mà thôi. Tất cả các nhân vật phụ trong phim chỉ là những h́nh ảnh phản chiếu trong tâm trí Nina được đưa lên màn ảnh để thấy được diễn biến tâm lư đầy phức tạp của cô. Có thể nói Black Swan chính là h́nh ảnh mà nhân vật chính t́m kiếm trong cuộc hành tŕnh đạt đến sự hoàn hảo của ḿnh.
Nếu nói theo cách của Freud th́ h́nh ảnh White Swan là cái tôi và h́nh ảnh Black Swan là cái tôi lư tưởng của Nina. Từ nhỏ cô sống dưới sự kiểm soát chặt chẽ của một bà mẹ rất là Hitler, cho nên mặc dù 28 tuổi nhưng Nina vẫn chưa thực sự trưởng thành, vẫn rất ngây thơ, trong sáng và thánh thiện mong manh yếu đuối như một cô bé. Nhưng chính điều đó lại gây ra một trạng thái lệch lạc về tâm lư trong tâm hồn cô. Bên trong cô là những uẩn ức nhục cảm giằng xé muốn vùng lên, muốn thoát khỏi sự kiểm soát, muốn đạt đến tự do thực sự, là cái mà cô luôn nhắc đến trong bộ phim ”đạt đến sự hoàn hảo”. V́ thế trong cô xuất hiện một h́nh ảnh về cái tôi lư tưởng - cái tôi mong ước của Nina, là hinh ảnh mà cô luôn muốn ḿnh trở thành để có thể đạt đến sự hoàn hảo. Điều này giải thích một số cảnh ở đoạn đầu phim, Nina thường thấy có những bóng người trông rất giống ḿnh trên đường hay trên tàu điện ngầm đi lướt qua trước mặt cô. Thực ra đó chỉ là ảo giác, v́ trong tâm trí cô luôn kiếm t́m một h́nh ảnh khác của bản thân - một cái tôi lư tưởng. Freud nói rằng nếu một người có cái tôi thực sự và cái tôi lư tưởng càng gần nhau th́ người đó càng hạnh phúc. Tức là khi người đó càng giống với h́nh tượng mà ḿnh muốn trở thành, tâm lư họ càng thoải mái và gần như không có ranh giới giữa cái tôi và cái tôi lư tưởng. Nhưng ở Nina, 2 cái tôi quá xa cách nhau và cô luôn trong một tâm trạng đau khổ (thường tự cào cấu ḿnh mà không biết) đặc biệt là khi cô đứng trước một thử thách lớn là phải hóa thân vào cả 2 vai trong vở Swan Lake. Có thể nói đây chính là vai diễn cuộc đời của cô, v́ nó đă mở ra một hành tŕnh để cô có cơ hội trở thành một người phụ nữ thực thụ, giải phóng những cảm xúc dồn nén bấy lâu nay.
Đúng lúc này, Lily xuấthiện, tự do, phóng khoáng, lả lơi và đầy gợi cảm - chính xác với những ǵ mà Nina mong muốn có được. Nếu ban đầu cái tôi lư tưởng chỉ là những bóng người mờ nhạt thường lướt qua trước mặt Nina th́ có thể nó ilúc này cái tôi lư tưởng của Nina đă trở thành một h́nh ảnh rơ nét hơn và gần như đồng nhất với Lily - đó là lư do v́ sao Nina bị Lily thu hút đến như vậy. Freud gọi đây chính là quá tŕnh nhập nội đối tượng, tức là cái tôi lư tưởng của chủ thể nhập vào một cá thể khác. Giống như là khi người ta yêu một ai đó, ta sẽ cảm thấy người đó đích thực là h́nh ảnh ḿnh vẫn hằng ao ước, là người trong mộng của ḿnh vậy, khi đó cái tôi lư tưởng cũng nhập vào đối tượng mà ta yêu. Dần dần đối tượng sẽ thay thế cái tôi lưtưởng và điều khiển kiểm soát tâm trí ta (khiến đôi khi con ng ta mù quáng và hi sinh thân ḿnh cho đối tượng) dẫn đến sự “đồng nhất hóa” cái tôi với đối tượng. Và giả sử khi t́nh yêu tan vỡ, đối tượng rời bỏ cái tôi lư tưởng khiến cái tôi lư tưởng giận dữ và phủ nhận đối tượng. Trong khi đó cái tôi đă đồng nhất hóa với đối tượng mất rồi. Thế nên gây ra sự mâu thuẫn trong chính chủ thể tạo ra hiện tượng trầm cảm. Những vụ trả thù t́nh đều từ đây mà ra, họ có thể vừa yêu vừa hận một người là v́ thế. Ôi nói về cái này lan man quá, nói chung phân tích t́nh yêu theo quan điểm tâm lư học th́ nhiều cái thú vị lắm, cơ mà quay lại với Black Swan nào.
Phải, cái tôi lư tưởng của Nina nhập vào Lily nên mỗi khi nh́n Lily cô lại tưởng tượng ra h́nh ảnh của chính ḿnh. Mức độ hoang tưởng của cô ngày một trầm trọng và bầu không khí thriller trong phim ngày một nặng thêm, làm khán giả không biết bao phen thót tim giật ḿnh. H́nh ảnh tấm gương được sử dụng hết sức hiệu quả để lột tả được những phản chiếu của tâm hồn Nina. H́nh ảnh vết xước chảy máu cũng xuất hiện ngày một nhiều. Nó là một thủ pháp nghệ thuật được sử dụng nhiều trong các tác phẩm văn chương hậu hiện đại, thể hiện một sự chuyến biến, một sự méo mó vật lộn và đấu tranh trong tâm lư nhân vật.
Đỉnh điểm cao trào của bộ phim chính là cảnh sex đồng tính của Nina và Lily. Cảnh này phải nói là quá hot và quá nghệ thuật. Tại sao hot th́ chả phải bàn v́ ai xem cảnh này cũng thấy người ḿnh get hotter and hotter. Cơ mà v́ sao nghệ thuật? Giải thích dựa theo góc độ tâm lư học th́ nó chính là giây phút giao hoan giữa cái tôi của Nina và cá thể Lily, tức là sau quá tŕnh nhập nội đối tượng ở trên th́ sẽ dẫn đến quá tŕnh đồng nhất hóa, lúc này chính là thời khắc cái tôi đă đồng nhất vào đối tượng. Nina đă t́m thấy cái phần bản thể bị giấu kín, bị ḱm nén lâu nay dưởi bề ngoài một cô gái ngoan hiền, trong sáng trong một căn pḥng toàn thú nhồi bông và những lời âu yếm nững nịu của bà mẹ. Cô đă sẵn sàng hóa thân vào một Black Swan quyến rủ đầy nhục dục. Trong các tác phẩm nghệ thuật, người ta hay dùng yếu tố sex để thể hiện tâm lư nhân vật, v́ nó là cái thể hiện bản năng con người một cách rất rơ ràng, Freud cũng sử dụng thuật ngữ libido tính dục trong những lư thuyết của ḿnh để giải thích về tâm lư con người, ông cho rằng ngay khi vừa sinh ra đứa trẻ đă nảy sinh mặc cảm odipeus có liên quan tới sex - t́nh dục. Trong bộ phim này, yếu tố sex được thể hiện khá thành công. Cảm thức sex trong Nina đă được Thomas đánh thứ cthông qua những hành vi t́nh dục khác giới, dần dần cảm thức sex trở thành một phần trong tâm hồn Nina, thể hiện qua giấc mơ t́nh dục đồng giới (lesbian) với Lily. Nó đánh dấu sự lột xác về mặt tâm lư của Nina thoát khỏi cái vỏ một cô bé. Tất nhiên có những tác phẩm thể hiện sex rất thô nhưng những cái đó th́ chả đáng nói đến, chỉ cần xem là chúng ta có thể cảm đượcnó có phải là sex nghệ thuật hay không.
Từ đây ta biết được rằng đối thủ của Nina không phải là Lily hay ai khác, mà là chính cô, ”chính cô mới là người ngáng đường ḿnh” như lời Thomas nói với cô. Cô phải chiến thắng bản thân để có thể đạt đến sự hoàn hảo cô mong ước. Cô đă làm được, và để đạt được điều đó, Nina đă phải trả cái giá khá đắt. Nhiều người nhận xét bộ phim là sự đánh mất bản thân của một tâm hồn mong manh yếu đuối, nhưng theo cách nh́n của ḿnh th́ đó lại giống như là một sự t́m thấy bản thân, một sự hoàn thiện bản thân hơn. You need to lose yourself to find it. Nhiều người không để ư, nhưng trong phim chả có đoạn khi Nina và Lily trong quán bar, một anh chàng Tom hay Jerry ǵ đó đă hỏi cô về vở kịch Swan Lake và nói cái kết của vở kịch buồn quá, th́ Nina đă trả lời rằng cô nghĩ đó là một cái kết đẹp. Ḿnh cũng nghĩ thế, đólà cái kết đẹp cho Nina v́ cô đă đạt đến sự hoàn hảo, sự giải phóng cho tâm hồn ḿnh ”Finally I feel perfect…”. Cô đă chạm đến cái đích mà cô hằng ao ước, đó chính là sự hoàn hảo - hoàn hảo trong tâm hồn, hoàn hảo trong nghệ thuật. Cái tôi và cái tôi lư tưởng trong con người cô đă không c̣n ranh giới ngăn cách.
Phải nói là perfect psychological thriller! Một classic thời hiện đại ư chứ. Toàn bộ những h́nh ảnh trong phim không phải là sự phản ảnh khách quan của thực tại mà là sự phản ảnh chủ quan của tâm trí Nina. Giống như là chúng ta đem quay bộ năo Nina và chiếu lên màn ảnh vậy, v́ thế khán giả có cảm giác mơ mơ thực thực, không phân biệt rơ lằn ranh giữa cái ảo và cái thực nữa. Ḿnh có cảm giác tương tự như là đọc tiểu thuyết của Haruki Murakami, vừa đọc vừa choáng, ví dụ như đang trong cảnh làm t́nh nóng bỏng lại chuyển ngay sang một đoạn thoại trích dẫn lời triết gia Hegel với lại Berson… Cũng vậy, trong Black Swan, sự pha trộn giữa những cảm xúc thăng hoa của nghệ thuật ballet và những cảm thức nhục dục khiến tâm trạng người xem đi từ thái cực này sang thái cực khác, cảm giác như cả tâm hồn và bản năng của ḿnh đều được khuấy động.
Diễn xuất của Natalie quá tuyệt vời mà ḿnh không có từ nào để miêu tả nữa, cứ há hốc mồm mà xem thôi… Mà nói chung ḿnh vô cùng bất b́nh với cái bọn diễn viễn đóng thế trong Black Swan cả Your Highness đang lợi dụng danh tiếng của Natalie để tố cáo này nọ nhằm PR cho bản thân ḿnh. Diễn viên đóng thế là chuyện xưa như trái đất, phim nào mà chả có chứ, lấy chuyện đó ra để bảo là Natalie lừa khán giả là một chuyện không chấp nhận được.Thôi không lan man chuyện vớ vẩn nữa, lời kết cho cái review này là một cảm xúc nhỏ dành cho riêng bản thân ḿnh - một cô gái trẻ đang trong hành tŕnh trở thành một người phụ nữ thực thụ: Khi nào ḿnh sẽ thực sự cảm thấy hoàn hảo?
